Телеграм канал «"Хоразм ва хоразмликлар" расмий канали»

Шундай қилиб, хоразм-оғуз қатламидаги “данг” термині кенг евразия анъанасига органик кирибди, бу ерда қиммат тушунчаси сон-супурасиз абстракциядан эмас, модда улуши — дон улуш, нуқра, металл улуши орқали шаклланган. Авесто, орта форс, соғдий, санскрит, аккад ва қадимий эрмон тизимларида, шунингдек Хоразмнинг тирик түрк ишлатилишида қадимий семантика сақланиб қолган: данг = ўлчов → пропорция → қиммат ишораси → пул. 1. “Данг” атамаси қадимги хоразмий-оғуз тил қатламига мансуб бўлиб, унинг илдизи ўлчов, нисбат ва тенг улуш тушунчаларига асосланган. 2. Хоразмдаги археологик ва иқтисодий амалиёт атаманинг мустаҳкамланишига асос бўлган. 3. Оғуз қабилалари орқали туркий тилларда кенг ривож топган, бу ерда окс ҳавзасидаги массагетлар (аугасси) билан боғлиқ Марказий Осиёнинг қадимги қатлами ҳамда оғуз тилининг ҳозирги Хоразмда Она тил сифатида сақланиши (Аль-Бируни ва аль-Хоразмий учун бўлганидек) таъкидланади. 4. Савдо алоқалари орқали славян тилларига, хусусан рус “деньги” сига таъсир этган. 5. Оммавий манбалардаги соддалaштирилган талқинлар илмий чуқурликни йўқотади; хоразмий илдизни таъкидлаш этимологик аниқликни таъминлайди. Адабиётлар: Fasmer, M. (1986). Etymological Dictionary of the Russian Language. Golden, P. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Rtveladze, E. (1999). Civilizations of Central Asia. Starostin, S. et al. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages.

3. Оғуз компоненти ва туркий тилларда тарқалиши Хоразмий иқтисодий ҳудудига кирган оғуз қабилалари (милодий VIII–X асрлар) савдо, солиқ йиғими ва маҳсулот алмашинувида “данг” атамасини қабул қилган. Бу ерда оғузларнинг хоразмий шаклини окс (Амударё) ҳавзасидаги массагетлар – аугасси деб номланган қадимги қабилалар билан боғлаш керак, чунки бу Марказий Осиёнинг қадимги қатламини ташкил этади. Массагетлар (Геродот тасвирида) окс атрофидаги кўчманчи-милитаристик жамиятлар бўлиб, уларнинг тили ва маданияти оғуз туркий илдизига асосланган. Оғузларнинг кўчманчи-ярим кўчманчи ҳаёти атаманинг Евроосиё ҳудудига тарқалишига хизмат қилган (Golden, 1992). Масалан, оғуз-қипчоқ алоқалари орқали атама қазоқ “теңге”, турк “денге” ва бошқа шаклларга айланган. Бу ривожланиш компаратив этимологияда исботланган: прото-туркий *teŋ- илдизи хоразмий диалектларда “данг” шаклида сақланган ва оғуз миграцияси орқали кенгайган. Бу оғуз тилининг қадимги илдизи ҳозирги Хоразмда ҳам сақланиб қолганини кўрсатади – у Аль-Бируни (973–1048) ва аль-Хоразмий (780–850) учун она тили бўлганидек, ҳозирда ҳам хоразмий ўзбеклари учун родной тилдир. Оммавий қидирув тизимларида (Google) атаманинг “монгол келиб чиқиши” ҳақидаги хатоликлар кўп, чунки улар чуқур тарихий контекстни ҳисобга олмайди. Аслида, хоразмий-оғуз қатлами бу илдизнинг асосий ҳалқасидир. 4. Семантик ривожланиш босқичлари Тарихий жараёнда “данг” атамаси қуйидаги семантик босқичларни босиб ўтган (компаратив семантика асосида): илк босқичда ўлчов ва баравар улуш (хоразмий ўлчов тизимларида); иккинчи босқичда металл вазни ва нисбат (археологик топилмаларда исботланган); учинчи босқичда пул бирлиги (танга, теңге) – савдо амалиётида; замонавий босқичда математик ва ҳуқуқий терминлар (теңглама, теңлик). Демак, илк маъно “тенг нисбат” бўлиб, пул маъноси кейинчалик юзага келган. Бу ривожланишни Wikipedia каби манбалар содdalaштириб, фақат пул маъносига урғу беради, илмий чуқурликни йўқотади. 5. Славян тилларига таъсири: Рус “денга/деньги” Қадимги рус манбаларда (XII асрдан, масалан, “Русская Правда” да) “денга” шакли учрайди, кейинчалик “деньги” га айланган. Кўпчилик тилшунослар (Fasmer, 1986; Vasmer, 1953) буни туркий тиллардан олинма деб ҳисоблайди, аммо хоразмий-оғуз илдизини таъкидлайди. Шаклларнинг фонетик таққоси: туркий (хоразмий-оғуз) да “данг / танг”; қадимги русда “денга”; замонавий русда “деньги”; фонетик ўзгаришлар d/t адаптацияси ва нг > нк сифатида табиийдир. Бу ўзгаришлар славян фонетикасига мос: билбиал эксплозивлар ва назалларнинг адаптацияси табиийдир. Савдо йўллари (Волга-Қипчоқ алоқалари) орқали ўтиш исботланган. Аммо Wikipedia да бу фақат “туркий” деб келтирилади, хоразмий марказийлигини инкор этади, чунки манбалар кўпинча иккиламчи ва нотўғри. Авесто тилидаги daŋha- сўзига яқин шакл қайд этилади, уни тадқиқотчилари “улуш, қисм, насиб” деб талқин қиладилар. Орта форс манбаларида dānag шакли учрайди, у “донача; кичик ўлчов” маъносида ишлатилади. Соғдий хўжалик ҳужжатларида dang каби шакллар сабт этилган бўлиб, улар қиммат ёки вазн ўлчовини англатади. Бу чизиқ умумий эрон ғоясини акс эттиради: қиммат модда улуш сифатида. Шунингдек, қадимий ҳинд маданиятида ҳам параллел ривожланишлар кузатилади. Санскрит тилида ṭaṅka/танка сўзи нуқрадан иборат белгиланган вазнли tanga монетаасини белгилайди. Санскрит шакли danakнинг тўғри давоми бўлмаса-да, ғарб эрон ва соғдий терминлар орқали боғлиқлик мумкин: тарихан ṭaṅka вазн ўлчови тушунчасидан келиб чиққан, ҳисоб-китобдан эмас. Янада эски ўхшашликларни Месопотамияда кузатиш мумкин: аккад тилидаги gin (шумир матнларида gín) “вазн ўлчови”ни англатади. Кейинчалик, аккад тилида šiqlu сўзи ривожланди, ундан библиявий маданиятлардаги шекел номлари шаклланди. Бу чизиқ муҳим принсипни кўрсатади: пул бирлиги вазн бирлигидан туғилади. Қизиқарлики, қадимий эрмон тилидаги danq шакли “ишора, муҳр, отпечаток” маъносинига эга. “Қиммат ишораси” семантикаси эрмон danqни ўлчаш ва вазн кафолати тизими билан боғлайди, бу ерда муҳр ёки белги металл улушни тасдиқлаган, хусусан эрта чеканкада. Danak/dangга фонетик яқинлиги қиёсий лингвистикада эътиборга лойиқ.

«Данг» атамасининг пайдо бўлиши ва унинг туркий ҳамда славян тилларига таъсири ҳақида Аннотация Ушбу илмий мақолада қадимги хоразмий-оғуз тил қатламида сақланган “данг” атамасининг этимологик илдизи ва семантик ривожланиши атрофлича таҳлил қилинади. Атаманинг илк маъноси ўлчов, нисбат ва тенглик тушунчаларига асослангани, кейинчалик пул бирлиги ва математик термин сифатида трансформацияси археологик, лингвистик ва тарихий далиллар асосида исботланади. Шунингдек, атаманинг туркий тиллардаги кенг тарқалиши ва савдо алоқалари орқали қадимги славян, хусусан рус тилига ўтиши кўрсатилади. Мақолада оммавий манбалар (масалан, Wikipedia ва Google қидирув натижалари) даги хатоликлар – атаманинг умумий “туркий” ёки ҳатто “форсий” келиб чиқиши ҳақидаги содdalaштирилган талқинлар – танқид қилинади, чунки улар хоразмий илдизни эътиборсиз қолдиради ва этимологик чуқурликни йўқотади. Қўшимча равишда, хоразмий оғузларининг окс (Амударё) ҳавзасидаги массагетлар (аугасси деб номланган) билан боғлиқлиги, бунинг Марказий Осиёнинг қадимги қатлами сифатидаги аҳамияти ҳамда оғуз тилининг ҳозирги Хоразмда, Аль-Бируни ва аль-Хоразмий учун ҳам бўлганидек, она тили сифатида сақланиб қолгани таъкидланади. 1. «Данг» сўзининг этимологик илдизи ва семантик асоси Туркий тиллар оиласида “данг” (dang), “денг” (deng), “тең” (teñ) каби шакллар кенг тарқалган бўлиб, улар умумий прото-туркий илдизга – *teŋ- га (тенглик, мувозанат маъносида) боғланади (Starostin et al., 2003). Бу илдиз хоразмий тилида сақланиб қолган ва қадимги Хоразмда ўлчов тизимлари билан чамбарчас боғлиқ. Семантик параллеллар қуйидагича: “данг” хоразмийда ўлчов, нисбат ва меъёр маъноларини ифодалайди; замонавий турк тилида “денге” мувозанат ва тенг ҳолатни билдиради; қазоқ ва қирғиз тилларида “тең” тенглик ва бараварликни кўрсатади; умумий туркийда “теңлик” баробарлик ва ҳуқуқий тенгликни англатади; қазоқ ва ўзбек тилларида “теңглама” математик уравнение сифатида ишлатилади; қазоқ тилида “теңге” пул бирлигини номлайди. Кўриниб турибдики, илдиз маъно “тенг улуш, баравар вазн” га асосланган, бу эса қадимги ирригация ва савдо тизимларида ҳаётий зарурат туғдирган. Аммо оммавий манбаларда (масалан, Wikipedia’да “денга” саҳифаси) бу атама фақат “туркий келиб чиқиш” деб соддалaштирилади, хоразмий илдизни эътиборсиз қолдириб, ҳатто монгол ёки хитой илдизлари (děng – “баланс”) га ишора қилинади. Google қидирувида ҳам шундай хатоликлар кўп: атаманинг форсий ёки татарча келиб чиқиши ҳақидаги нотўғри талқинлар, чунки улар компаратив лингвистиканинг чуқур таҳлилини ўтказмайди (Fasmer, 1986). Аслида, хоразмий-оғуз қатлами бу илдизнинг марказий манбаи бўлиб, у монгол-хитой элементларини ўзига сингдирган ва туркий тилларга тарқатган. 2. Археологик ва иқтисодий далиллар: Хоразмий марказийлиги Қадимги Хоразм (милоддан аввалги IV–III асрлар) археологик топилмаларда ўлчов ва ҳисоб тизимларининг ривожлангани кўрсатилади. Масалан, Тўпрокқалъа ва Қизилқалъа қазилмаларида кумуш тангалар, стандартлашган вазн тошлари ва тарозилар топилган (Rtveladze, 1999). Бу топилмалар қуйидагиларни исботлайди: кумуш тангаларнинг чеканкасида “данг” улушларига асосланган вазн стандарти (масалан, 1/6 дирҳам) мавжуд бўлган, бу атаманинг илк пул маъносини кўрсатади; вазн ўлчовлари тарози ва тош ўлчовлар ирригация тизимида сув ва маҳсулотларни тенг тақсимлаш учун ишлатилган; солиқ ва ҳисоб тизими қадимги хоразмий ёзувларда (хоразмий алифбоси) нисбат ва тенглик тушунчалари кўп учрайди, бу “данг” нинг семантик илдизини таъкидлайди. Хоразмий иқтисоди ирригацияга асослангани сабабли, аниқ ўлчов ва нисбат тушунчалари ҳаётий аҳамиятга эга эди. Бу атаманинг мустаҳкамланишига олиб келган. Wikipedia каби манбаларда бу топилмалар умумий “туркий” контекстда келтирилади, аммо хоразмий марказийлигини инкор этади, чунки уларнинг маълумотлари кўпинча иккиламчи манбаларга асосланган ва илмий танқиддан ўтмаган.

Hyundai Rotem tezkor poyezdlarining ilk partiyasi O‘zbekistonga yoʻl oldi. «Jaloliddin Manguberdi» nomini olgan poyezdlar 2026-yilda Toshkent-Xiva yo‘nalishida qatnay boshlashi kutilmoqda. Aytilishicha, bunga qadar Toshkеntdan Хivaga 14 soat harakatlangan oddiy poyezdlardan farqli, yangi tеzkor poyezdlar manzilga 7 soat 40 daqiqada yetib boradi.

Хоразмдаги “Дарпанди палов” маросими қандай ўтади. Ҳомиладор аёл “Болам қимирлади!” деб яқинларига айтади. Хоразмчада “дарпанди” деб аталади ва катта хушхабар сифатида қабул қилинади. Шу куниёқ ёки эртасига уйда дарпанди палов пиширилади. Бу паловни кўпроқ қайнота-қайни, холалар, қўни-қўшни аёллар пиширади. Асосан аёллар: қайнона, қайнисингилар, холалар, амаки-амисингиллар, яқин қўни-қўшнилар аёлга бола кийими, бешик безаклари, рўмол, мато, ширинликлар олиб келади. Энг қизиқ жойи — ҳазил-ҳузул: Каттаёши аёллар хомилага ишора қилиб : «Дарпанган ким экан? Футболистми, лазгичими?» деб сўрайди. Яъни «ўғилми, қизми?» деган гап. Кўпинча айтилган жавоб тўғри чиқади ҳам! 😄 Дастурхон атрофида дуо қилинади, тилаклар айтилади, хурсандчилик билан овқатланади. Бола ҳали туғилмаган, лекин аллақачон бутун маҳалланики бўлиб улгурган бўлади. Жуда илиқ, чиройли одат! ❤️ Бошқа вилоятларда борми бу удум ? Шухрат Сапаров