ABŞ-nin Yeni Milli Təhlükəsizlik Strategiyası və ya yeni dövrün manifesti
2025-ci il noyabrında qəbul edilən ABŞ-nin yeni Milli Təhlükəsizlik Strategiyası (MTS) bu ölkənin xarici siyasətində “Əvvəlcə Amerika” (America First) prinsipi ilə müəyyən edilən fundamental dönüşü özündə əks etdirən tarixi sənəddir.
“Əvvəlcə Amerika” şüarı ilk dəfə D.Trampın prezidentliyinin birinci dövründə irəli sürülmüşdü, ancaq indiyə qədər bu şüarın xarici siyasətdə məhz necə instrumentallaşdırılacağı, nəyi nəzərdə tutduğu, konseptual bazası və çərçivəsinin nə olduğu işlənib ictimaiyyətə təqdim edilməmişdi. İndiyə qədər Tramp və onun tərəfdarları ABŞ-nin Soyuq Müharibədən sonrakı dövrdə qlobalist xarici siyasətininin iflasa uğradığını göstərərək əvvəlki administrasiyaları tənqid edirdilər, ancaq xarici siyasət strategiyasında konseptual alternativ təqdim edə bilmirdilər.
2025-ci il Milli Təhlükəsizlik Strategiyası Soyuq Müharibədən sonrakı onillikləri əhatə edən ABŞ xarici siyasətinə dərin və böyük bir tənqidlə başlayır. Sənəd “məqsəd və vasitələri” birləşdirən praktiki və ardıcıl bir plan kimi təqdim edilir, əvvəlki strategiyaları effektiv olmayan “arzuların siyahısı” (aundry lists of wishes) kimi qiymətləndirir. Sənədə görə, bugünədək yaşanan uğursuzluğun əsas səbəbi elitanın qlobalizmə və sözdə “sərbəst ticarətə” sadiqliyi idi ki, bu da ABŞ-nin qüdrətinin əsaslandığı “orta sinifi və sənaye bazasını zəiflətmiş”, olduqca dağıdıcı nəticələrə gətirib çıxarmışdır. Bundan əlavə, keçmiş administrasiyalar müttəfiqlərin “öz müdafiə xərclərini Amerika xalqının boynuna yükləməsinə” icazə verdiklərinə və suverenliyi beynəlxalq institutlara təslim etdiklərinə görə tənqid olunur.
Bu sənəd “Soyuq Müharibədən sonrakı dövrdə ABŞ-nin xarici siyasətindəki qlobalist konsepsiyanın uğursuzluqlarına təcili düzəliş edilməsini” qarşısına hədəf qoyduğunu iddia edir. Yeni doktrina açıq şəkildə əvvəlki qlobalist elitaların “bütün dünya üzərində daimi Amerika nəzarəti” (permanent American domination of the entire world) məqsədini rədd edir. Bu məqsəd yeni strategiyada “milli resursları tükəndirən, ABŞ-nin sənaye və orta sinif bazasını zəiflədən” “arzuolunmaz və qeyri-mümkün bir məqsəd” (undesirable and impossible goal) kimi qiymətləndirilir. Qeyd edək ki, “bütün dünya üzərində daimi Amerika nəzarəti” ideyasının ABŞ-nin milli maraqları üçün fəsadları bu ölkənin xarici siyasət üzrə müxtəlif nəzəri məktəblərinin ən aparıcı intellektualları tərəfindən (overstreched) son 10-15 ildə ən çox müzakirə edilən mövzudur. Ona görə də bu ideyanın nəhayət əsas strategiya sənədində öz əksini tapması təsadüfi deyil.
2025-ci il Milli Təhlükəsizlik Strategiyası 2022-ci il strategiyasının, eləcə də digər əvvəlki strategiyaların mərkəzi prinsipləri olan “dəyər əsaslı intervensiya və demokratiyanın təşviqinə” (values-based interventionism and democracy promotion) edilən ənənəvi vurğunu milli suverenliyə, sərhəd təhlükəsizliyinə, iqtisadi davamlılığa və ittifaqlarda qarşılıqlı maddi/konkret maraqlara əsaslanan yanaşmaya yönəlmiş fokusla əvəz edir.
Burada ittifaqların qarşılıqlı maddi/konkret maraqlara əsaslanması (a transactional approach to alliances) məsələsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Əvvəllər ABŞ “dəyərlərə əsaslanan” xarici siyasətində coğrafi baxımdan ondan uzaq və ya əhəmiyyətli iqtisadi maraqları olmayan regionlarda bir çox hallarda özünün iqtisadi və geosiyasi maraqlarına zidd xarici siyasətlər yeridir və ittifaqlar qurur, xarici siyasətini “dəyərlərin” əsirinə çevirirdi. Yeni strateji yenidənqurma (strategic reordering) ABŞ-nin qlobal öhdəliklərini və resursların bölgüsünü kökündən üç istiqamətdə dəyişdirəcəyini hədəfləyir.
Mövzu ilə bağlı daha ətraflı linkdə: https://cssc.az/az/view/2/72