Cənubi Qafqazın transformasiyası: Çağırışlar və qeyri-müəyyənliklər
8 avqust 2025-ci ildə ABŞ Prezidentinin iştirakı ilə Azərbaycan Prezidenti və Ermənistan baş nazirinin Birgə Bəyannaməni imzalamasından və sülh müqaviləsinin paraflanmasından sonra belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Cənubi Qafqaz regionunda yeni konfiqurasiyanın formalaşması üçün möhkəm təməllər qoyulub. 1990-cı illərin əvvəllərində müəyyən edilən və 25 il aktuallığını qoruyan regionun parametrləri artıq dəyişir.
Hazırkı transformasiya dövrü bir sıra qeyri-müəyyənliklərlə xarakterizə olunur və biz bunları 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsinin nəticələri işığında araşdırmağa çalışacağıq. Məhz bu müharibənin nəticələri regionun yeni parametrləri kimi nəzərdən keçirilməlidir.
İlk nəticə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün və suverenliyinin bərpasıdır.
Bu, ilk dəfə Rusiya (10 noyabr 2020-ci ildə, Moskva müharibənin nəticəsini dəyişdirməyə çalışsa da), Aİ/Fransa (7 oktyabr 2022-ci ildə, sonradan vəziyyəti dəyişdirməyə cəhd etsə də) və ABŞ (8 avqust 2025-ci ildə) tərəfindən bu və ya digər formada razılaşdırılıb. Nəticədə, ATƏT-in Minsk Qrupunun ləğvi ilə Ermənistan özü də müharibənin bu ədalətli nəticəsini tanıyıb.
İkinci nəticə Azərbaycan və Ermənistan arasında sülhdür.
Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi klassik etno-ərazi münaqişəsidir. Münaqişənin ərazi komponenti artıq paraflanmış sülh müqaviləsi və Birgə Bəyannamə ilə həll edilib. Sülh prosesi sürətlənib, yekun sülh müqaviləsinə nail olmaq üçün addımların ardıcıllığı aydındır, qarşılıqlı fəaliyyətin çərçivəsi və prinsipləri müəyyən edilib.
Münaqişənin etnik komponenti uzun müddət tələb edəcək. Etnik sülhə nail olmaq üçün hakimiyyət orqanları və vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən əlaqələndirilmiş fəaliyyət tələb olunur. Bu sahədə qarşılıqlı fəaliyyət formatları artıq müəyyən edilib.
Yeganə qeyri-müəyyənlik sülh müqaviləsinin yekun imzalanması və ratifikasiya prosesidir. Burada qeyri-müəyyənliklər Ermənistanda keçirilən parlament seçkilərinin və yeni Ermənistan Konstitusiyası ilə bağlı referendumun nəticələridir.
Üçüncü nəticə Ermənistan-Türkiyə münasibətlərinin normallaşmasıdır.
Bu proses tamamilə Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin dinamikasından asılıdır. Ermənistan və Türkiyə arasında münasibətlərin normallaşmasının vaxtında olacağını demək olar.
Burada da mövcud qeyri-müəyyənlik və çağırış parlament seçkilərinin və yeni Ermənistan Konstitusiyası ilə bağlı referendumun nəticələridir. Xarici təsir də qeyd olunur ki, onlar əsassız sürətləndirmə ilə bunu həddindən artıq edə bilərlər.
Dördüncü nəticə isə kommunikasiyaların açılmasıdır.
Burada daha çox qeyri-müəyyənliklər var...
- Ermənistan və ABŞ tərəfindən təsdiqlənməli və həmçinin Azərbaycanla razılaşdırılmalı olan TRIPP-in iş rejimi;
- Naxçıvanda dəmir yolunun modernləşdirilməsi - müddətlər və resurslar;
- Naxçıvandan Türkiyəyə və Ermənistana dəmir yolu bağlantısı;
- Qars-Naxçıvan dəmir yolunun tikintisi - müddətlər;
- Naxçıvandan Ermənistana və daha sonra Gümrüdən keçərək Qarsa dəmir yolu bağlantısı yaranacağı təqdirdə, Qərb ictimaiyyətinin Rusiya Dəmir Yollarının Ermənistanda iştirakına münasibəti necə olacaq?! Axı Ermənistandakı TRIPP Rusiya şirkətini nəzərə almır.
Buna görə də belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, transformasiya dövrü bir çox qeyri-müəyyənliklər və çağırışlarla xarakterizə olunur və bu, normaldır.
Əsas məsələ odur ki, qarşılıqlı əlaqə üçün çərçivə müəyyən edilib və bütün məsələlərin siyasi və diplomatik yollarla həlli üçün öhdəliklər götürülüb. Qeyri-müəyyən qalan məsələlərin həll variantları və yollarının tapılması üçün son tarixləri var. Başqa sözlə, işlər o qədər də pis deyil.
Cənubi Qafqaz bölgəsinin yeni parametrləri, ilk növbədə, region dövlətlərinin müstəqilliyini və suverenliyini gücləndirməyə xidmət etməlidir. Bu parametrlər həmçinin xarici aktorların öz aralarındakı geosiyasi və geoiqtisadi rəqabəti münaqişə və açıq qarşıdurma səviyyəsinə keçirməsinə imkan verməməlidir.
@cssc_cqtm