Аҳнаф ибн Қайс айтди: «Илмнинг илдизи рағбат, меваси – ибодат. Зухднинг илдизи – қўрқиш, меваси – саодат. Мардликнинг илдизи ҳаё, меваси иффат. Ақл – энг мустаҳкам пойдевор, тақво – энг афзал либос. Нодон молни, оқил камолни талаб қилади. Дарс соатини узайтирмаган ва нафсини қийнамаган киши илмга етолмайди. Қанча хору залил кишилар бор, ақли уларни азиз қилади. Қанча азизлар бор, нодонлиги уларни хору залил қилади».
Изоҳ. «Илмнинг илдизи – рағбат, меваси – ибодат». «Рағбат» сўзини ўзбекчага «қизиқиш, истак, хоҳиш» деб ўгирсак бўлади. Бир нарсага қизиқиш ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Ҳар кимнинг рағбати ҳар хил бўлишига кўра айтиш мумкинки, Оллоҳ таоло ҳар бир бандасига алоҳида рағбат уруғини сочган. Уруғ илдизга айланиши учун ҳар томонлама эътибор талаб этилади. Афсуски, кўп ҳолларда бу уруғ тушган ўрнида парваришсиз қуриб қолади. Шунинг учун кимнинг нимага рағбати борлиги болаликдан аниқланса ва кейинги жараён аввало, ота-она, сўнг муаллим томонидан табиий ўзанга мувофиқ йўналтирилса, бундай фарзандлардан етук шахслар етишиб чиқади, бундай шахслари билан миллат гуркираб яшнайди, пешқадам бўлади. Олимлик ҳам илмга рағбатдан бошланади. Рағбат бақувват илдизга айлана боргани сайин гуллашга имкон яратилади, гуллар мева тугиб, ҳосилга киради. Илм толиби шу тарзда олимга айланади. Олимликнинг энг юқори чўққиси эса ўзининг банда эканини англашдир.
«Зухднинг илдизи – қўрқиш, меваси – саодат». Бу ўринда Оллоҳ таоло раҳматига олсин, Зуннун Мисрийнинг айтганлари нақадар мавзуга мувофиқ: «Оллоҳнинг шундай қуллари бор, улар гуноҳ дарахтларини қалбнинг назар тушадиган жойларига экдилар ва уни тавба суви билан суғордилар. Дарахтлар пушаймонлик ва ҳазинлик ҳосилини берди. Улар жунунсиз мажнун бўлдилар. Улар ҳайрат ичра қотдилар, лекин ҳайратдан дудуқланиб, соқовланиб қолмадилар. Чунки, улар Оллоҳ ва Расулини танигувчи болиғ, фасиҳ, ориф эдилар. Кейин улар сафо косасини симирдилар, натижада, узоқ синовларга сабрли бўлишни мерос қилиб олдилар. Сўнгра уларнинг қалблари малакут оламида бехуд бўлди, фикрлари жабарут пардалари аро кезди. Улар надомат равоқининг соясида тўхтадилар ва гуноҳлар саҳифасини ўқидилар. Натижада улар ўз нафсларига қўрқинчу қайғуни мерос қолдирдилар. Ҳатто тақво нарвони билан зуҳд чўққисига кўтарилдилар».
«Мардликнинг илдизи – ҳаё, меваси – иффат».
«Ақл – энг мустаҳкам пойдевор, такво – энг афзал либос».
«Нодон молни, оқил камолни талаб қилади».
«Дарс соатини узайтирмаган ва нафсини қийнамаган киши илмга етолмайди».
«Қанча хору залил кишилар бор, ақли уларни азиз қилади. Қанча азизлар бор, нодонлиги уларни хору залил килади».
Розимиз бизда бўлсин илм мудом,
Жоҳиллар учун муҳими дунё-мол.
Тез фурсат бойликдан қолмайди асар,
Илло, илм қолар, йўқ унга завол.
“Унвонул баён”дан.
@yunusalioxund